In de nieuwsbrief van de Boerderijenstichting Fryslân staat een uitvoerig verhaal over Brouwers-stalinrichting. Hans de Haan en Jacob van der Vaart zijn met bezig met het onderzoeksproject: Boerderijen van het gelede en Amerikaanse type in Fryslân. Voor het onderzoek heeft Gerrit Bouma ook tips en informatie aangereikt daarom ontvangt hij regelmatig de nieuwsbrief over de voortgang van het project. Eigenlijk mag het verhaal in deze nieuwsbrief niet ontbreken op deze website. Vandaar dat gevraagd is om de nieuwsbrief hier op Minnertsga Vroeger te publiceren.

 

PROJECT BOERDERIJEN VAN HET GELEDE EN AMERIKAANSE TYPE IN FRYSLAN

Nieuwsbrief 14, juli 2020

 Aan de eigenaren van en betrokkenen bij een boerderij van het gelede en het Amerikaanse type in Fryslân.

Waarom en op welke manier kwamen de technische materialen uit Amerika terecht in de Amerikaanse boerderijen die vanaf 1923 in Fryslân en in enkele andere provincies zijn gebouwd? We wisten dat het bedrijf Brouwers stalinrichting daar een belangrijke rol bij heeft gespeeld, maar waar zijn de gegevens uit die tijd te vinden. Tot voor kort een mysterie.

Nog functionerende Amerikaanse boerderij in Haren bij Groningen

In deze nieuwsbrief aandacht voor de firma L.S. Brouwers uit Minnertsga, later in Leeuwarden gevestigd. Reimer Rauwerda uit Leeuwarden attendeerde ons kortgeleden op het oude bedrijfsarchief van deze firma. Dit archief is ondergebracht bij het Historisch Centrum Leeuwarden (HCL) en bestaat uit 115 archiefdozen (16 strekkende meter) met volgens Rauwerda bedrijfsgegevens van de jaren 1919 tot 1960. Helaas is dit archief (nog) niet ontsloten. Wat komen we in dit archief allemaal tegen? We nemen u mee op onze speurtocht.

Firma L.S. Brouwers Minnertsga – Leeuwarden
Wie is deze L.S. Brouwers en waarom is hij voor de bouw en stalinrichting van de Amerikaanse boerderijen zo belangrijk? Lammert Simons Brouwers is een boerenzoon, geboren in 1878 in Minnertsga. In 1898, hij is dan 20 jaar, onderneemt hij helemaal alleen een voor die tijd opzienbarende reis naar Amerika. Na wat omzwervingen komt hij terecht in Fairfield in de staat Iowa. Hier kan hij werken in het bedrijf van de Louden Machinery Company. De oprichter van het bedrijf William Louden, heeft in 1867 patent gekregen op een takelinstallatie voor het omhoog hijsen van hooi en graan. Daarnaast specialiseert het bedrijf zich in boerderijbouw, landbouwmechanisatie en materiaal voor de stalinrichting. In een 240 pagina’s dikke catalogus uit 1923, afkomstig van de firma Brouwers, noemt Louden twee belangrijke eisen voor een stal: schoon en comfortabel.

Deel van een bladzijde uit de catalogus van de Louden Machinery Company

Dit bedrijf, de Louden Machinery Company is voor Brouwers heel interessant. In Fryslân is veel van wat in dit bedrijf wordt gemaakt niet of nauwelijks bekend. Hij voelt, hier zit handel in en besluit bij zijn terugkeer in Fryslân om de producten van Louden te gaan verkopen en bij de boerenbedrijven te installeren. Door de Eerste Wereldoorlog lukt het hem pas in februari van het jaar 1919 weer in Minnertsga terug te komen. Hij is dan in het bezit van een verklaring dat hij officieel agent is voor de firma Louden. De boerderij van zijn vader Simon Brouwers richt hij in als werkplaats voor het stalinrichtingsmateriaal. Hij importeert complete hijsinstallaties met netten en grijpers. Dankzij een goed product, vakmanschap, service en reclame slaagt hij erin al na amper een jaar 50 complete hijsinstallaties te verkopen en te plaatsen in de provincies Fryslân en Groningen. Hij noemt dit in advertenties: ‘Amerikaanse hooi- en graan hijsch- en transportwerktuigen’. Ook verkoopt hij veel drinkbakjes en het bijbehorende leidingsysteem met waterreservoir. Hij noemt dit: ‘zelfregelende staldrinkinrichtingen’. Door het snel toenemen van de werkzaamheden moet hij personeel in dienst nemen. De uit Amerika geïmporteerde drinkbakjes zijn van plaatstaal en dat kan beter vindt Brouwers. Hij laat zelf drinkbakjes van gegoten ijzer maken. Hij adverteert dan met ‘vernieuwde drinkbakken nr. 2 en 3 Brouwers’. De Amerikaanse vastzetbeugels, waar hij er ook veel van verkoopt, zijn alleen geschikt voor de Hollandse stallen. In 1927 heeft hij met langere kettingen deze koebeugels aangepast voor gebruik in de Friese stal. Regelmatig ontwikkelt hij technische vernieuwingen waarop meerdere patenten worden verleend. In 1939 wordt de boerderij in Minnertsga te klein en verhuist het bedrijf naar Leeuwarden.

Louden Machinery Co. Fairfield Iowa
Gedurende ons onderzoek naar de bouw en inrichting van de Amerikaanse boerderijen vinden we via gericht onderzoek in de boerderijen zelf, in de literatuur en via informanten belangrijke informatie over de firma L.S. Brouwers en de firma Louden.

Gevonden op een zoldertje in de Amerikaanse boerderij bij Scharsterbrug: een Louden slingpulley, een onderdeel van de hooihijsinstallatie.

In de boerderij bij Scharsterbrug uit 1923, de eerste in Fryslân gebouwde Amerikaanse boerderij, is zeer waarschijnlijk de hele stalinrichting, de hooihijsinstallatie en ook de heel opvallende ventilatiekappen geleverd door de Louden Machinery Co. en geplaatst door de firma L.S. Brouwers. Op de ijzeren staanders die de H balken onder de zolder in deze boerderij ondersteunen, komen we de naam Louden tegen.

Uit een vroegere beschrijving van deze boerderij ‘De schuurloze greidboerderij’ lezen we dat de vastzetbeugels, net als de drinkwaterleiding uit Amerika komt met vermelding van ‘systeem Louden’. Van deze Amerikaanse vastzetbeugels zijn enkele bewaard gebleven. In de Amerikaanse boerderij bij Grou (1924) vinden op het opwindmechanisme voor de hooitakel eveneens de naam Louden. In Minnertsga (1923) bij een boerderij van het gelede type met een Amerikaanse hooischuur zien we op de ijzeren beugels van de vier hooinetten de vermelding Louden, Fairfield Iowa. Architect De Groot heeft op de bouwtekening van de stal heel precies de beugels van het Amerikaanse vastzetsysteem voor de koeien getekend. De complete stalinrichting en de hooitakel met de netten zijn zeer waarschijnlijk geleverd door de firma L.S. Brouwers. De stalinrichting van de in 1926 gebouwde Amerikaanse boerderij in Haren (Groningen) is volgens de huidige boer Hendrik van Hemmen geleverd en geplaatst door de firma L.S. Brouwers. In 1931 laat Koningin Wilhelmina bij paleis Het Loo in Apeldoorn een Amerikaanse boerderij bouwen. Uit beschrijvingen van deze boerderij en informatie van de laatste boer Gerrit J. Wensink weten we dat de complete stalinrichting met de drinkwatervoorziening en de hijsinstallatie voor het hooi eveneens door Brouwers is geleverd en geïnstalleerd.

Amerikaanse ventilatiekap op de boerderij in Haren

Brouwers Stalinrichting
Van Gerrit Bouma hebben we een kopie gekregen van het artikel “Brouwers Stalinrichting”, dat hij heeft geschreven voor De Bildtse Post van september 2000.

Ook de directeur van het Fries Landbouwmuseum, Henk Dijkstra heeft zich verdiept in L.S. Brouwers. We hebben gebruik mogen maken van de informatie uit een (nog) niet door hem uitgegeven artikel over Brouwers. Bij het zoeken op de naam Brouwers in oude kranten komen we veel advertenties tegen van de firma Brouwers.

Uit al deze informatie en gegevens krijgen we sterk de indruk dat van veel Amerikaanse boerderijen in Fryslân en daarbuiten de stalinrichting door de firma L.S. Brouwers is gerealiseerd met materiaal oorspronkelijk afkomstig van de firma Louden en later steeds meer van de firma Brouwers zelf.

Archief firma L.S. Brouwers
We waren blij verrast toen we kortgeleden een email kregen van Reimer Rauwerda uit Leeuwarden. Hij schrijft daarin onder anderen het volgende: “In het verenigingsblad van de Friese Vereniging voor Landbouwhistorie IT ARK nr.74 – 2020-01 las ik over de hijsinrichtingen voor hooi en ook graan van het fabricaat Brouwers. Als oud-directeur van Brouwers Stalinrichtingen heb ik de nadagen van deze installaties nog meegemaakt. In 1960 kwam ik in dienst bij Brouwers en heb daar nog enige tijd de oprichter Lammert Simon Brouwers meegemaakt, die mij inwijdde in de techniek van de hijsinrichtingen. Als jongste bediende werd ik o.a. belast met het op orde brengen van het archief. Daar waren ook alle gegevens bij van de geleverde projecten vanaf 1919, het ontstaan van Brouwers in Minnertsga. Na mijn afscheid in 1999 is het bedrijf verplaatst naar het industrieterrein De Hemrik in Leeuwarden en het archief ondergebracht bij het HCL in Leeuwarden. Naar ik heb begrepen ook de vele ordners met projectgegevens vanaf 1919”.

Reimer Rauwerda
Die laatste opmerking van Rauwerda klonk ons als muziek in de oren. We hebben snel contact gelegd met hem om te vragen mee te gaan naar het HCL om daar het archief van Brouwers te onderzoeken. Vanwege de Corona en een interne verbouwing is een bezoek aan het HCL op dit moment slechts beperkt mogelijk. Bij het eerste bezoek van Jacob van der Vaart en Reimer Rauwerda zijn er een aantal van de in totaal 115 archiefdozen klaargezet. Omdat dit archief nog niet toegankelijk en ontsloten is met een duidelijke inhoudsopgave van wat erin zit, is het zaak elke doos open te maken en zorgvuldig te bekijken wat er precies in zit.

Uitermate belangrijk is om in dit archief de antwoorden te vinden op onze vragen: ‘Vinden we de bewijzen van onze vermoedens dat de stalinrichting van veel Amerikaanse boerderijen door de firma L.S. Brouwers is geleverd en geïnstalleerd?’ En op de vervolgvraag: ‘Heeft deze firma daarvoor gebruik gemaakt van het materiaal van de firma Louden uit Fairfield Iowa en in een later stadium van Brouwers zelf?’

Er is enkele dagen en dagdelen zorgvuldig nageplozen of er de antwoorden op deze vragen zijn te vinden. Het zoeken richtte zich op de projectstukken, dat zijn de leveranties aan de honderden boerderijen, met technische tekeningen en materialenlijsten. Uiteindelijk helaas zonder veel resultaat. Duidelijk is geworden dat Rauwerda in 1960 wel het hele bedrijfsarchief van de firma L.S. Brouwers vanaf 1919 tot 1960 in klappers heeft geordend, maar dat slechts een gedeelte, vooral betrekking hebbende op de jaren 1946 – 1960 in het HCL aanwezig is. Ook de talrijke foto’s van stalinrichtingen die door de firma Brouwers zijn gerealiseerd zijn niet in het HCL terug te vinden. Waar zijn de oudere projectgegevens gebleven? Waarschijnlijk is bij de verhuizing van het bedrijf in het jaar 2000 slechts een deel van het archief naar het HCL overgebracht. Wel lijkt het octrooiarchief vanaf 1924 aanwezig en oude kasboeken sedert 1920. De kasboeken bevatten dermate summiere informatie dat we daar niet veel mee kunnen. Wel geldbedragen en een notanummer, maar zonder opgaaf van waar het betrekking op heeft. Het octrooiarchief geeft informatie over verbeteringen die de firma Brouwers heeft bedacht en aangebracht bij onder anderen de drinkbakjes en het vastzetsysteem.

Al met al hebben we dus geen antwoorden kunnen vinden op onze vragen. Het enige positieve van deze tijdrovende werkzaamheden is geweest dat we informatie hebben gevonden van twee boerderijen in Feanwâlden en Appelscha, die in respectievelijk 1954 en 1960 zijn omgebouwd tot Amerikaanse boerderij. Tevens heeft Rauwerda ons nadere informatie kunnen geven over zaken die hem bij het archiveren van het bedrijfsarchief bijgebleven zijn. We zijn hem zeer erkentelijk voor zijn inzet en tijd.

Rest mij nog u te vertellen dat ik (Hans de Haan) vanaf februari hartklachten heb gehad. Uiteindelijk heb ik 20 mei een hartoperatie ondergaan waarbij er vijf omleidingen zijn geplaatst. Gelukkig gaat het herstel heel voorspoedig.

Vanwege de coronabeperkingen heeft ons werken aan het boek enige vertraging opgelopen, maar gelukkig niet meer dan enkele maanden.

Hans de Haan, haanshoeve@hotmail.com tel. 0513-438007
Jacob van der Vaart, j.vaart@hetnet.nl tel. 0513-412217

 

Bron: Boerderijenstichting Fryslân

De Boerderijenstichting Fryslân doet onderzoek naar gelede- en Amerikaanse boerderijen in Fryslân. De bestuursleden Hans de Haan en Jacob van der Vaart zijn hier ruim drie jaar mee bezig. De eerste resultaten van dit onderzoek is een publicatie over de Amerikaanse boerderijen. Deze verschijnt in het voorjaar van 2021. De nieuwsbrief geeft informatie over de voortgang van het onderzoek en verschijnt vier keer per jaar en wordt toegestuurd aan de eigenaren van de bezochte boerderijen, mensen die ons helpen met het aandragen van gegevens, archiefinstellingen en supporters.