Volgens mij was het in 2015 toen ik in Minnertsga een verhaal voor de Stichting Welzijn Ouderen heb gehouden over Minnertsga vroeger en de vroegere bewoners. Na afloop kwam Neno Plat bij mij en vroeg of ik na afloop even bij hem langs wou komen. Hij wilde mij wat laten zien. Bij Neno thuis, liet hij mij een paar oude bakelieten 78-toeren grammofoonplaten zien waarop het geluid van de oude torenklokken zou moeten staan met de stem van Sijbe Reins Faber (1893-1968) die toen kerkvoogd was. De vraag van Neno was of ik ook kans zag om het geluid van deze oude platen hoorbaar te maken. We waren beiden erg nieuwsgierig wat we dan te horen zouden krijgen. Thuis heb ik een apparaat dat grammofoonplaten en cassettebandjes kan digitaliseren, dus het zou geen probleem moeten zijn het geluid over te zetten naar een bestand dat we met de moderne apparatuur kunnen beluisteren.

De grammofoonplaten bleken behoorlijk beschadigd te zijn of ze zijn grijs gedraaid. Het geluid is miserabel en eigenlijk niet om aan te horen. Maar tussen de krassen en de kraken door waren de klokken te horen en ook de stem van Sijbe Reins Faber klonk door de luidsprekers.  Met speciale software heb ik het geluid op kunnen poetsen en nu is er een mooi geluidsbestand van gemaakt.

Als eerste is de stem van Sijbe Reins Faber te horen die de volgende zinnen zegt:

Op dizze stille maaitiidsjûn, de jûn fan 17 maart 1943, op it ein fan de Bidstond foar it gewas, litte wy dizze stimmen fan ús klokken fêst lizze, ta in oantinken foar dy nei ús komme. Us klokken falle oan de offer fan it oarlochsgeweld; God wês ús genedich!

We weten nu overduidelijk waarom deze grammofoonplaten zijn gemaakt.

 

Opeisen klokken
Het opeisen van klokken is een gebruik dat als minstens tot het begin van de 15e eeuw teruggaat. Het is niet zo verwonderlijk dat kerkklokken ten tijde van oorlog werden opgeëist. Het brons was dan vooral nodig voor het gieten van kanonnen, hoewel het brosse klokkenbrons in de geschutgieterij niet zondermeer bruikbaar was. Schattingen gaan ervan uit dat in de Eerste Wereldoorlog rond 65.000 klokken werden omgesmolten, in de Tweede Wereldoorlog rond 45.000 uit Duitsland en uit de bezette gebieden nog eens 35.000.

Grote klok zoals die is gefotografeerd in het pakhuis aan het Vliet in Leeuwarden

In de Tweede Wereldoorlog classificeerde de Nationaal-Socialistische regering klokken in de typen A, B, C en D. De typen C en D vielen onder historisch waardevolle klokken, terwijl de typen A en B onmiddellijk moesten worden afgegeven. Het klokkentype C was twijfelachtig en bleef in een soort wachtpositie. Het klokkentype D was beschermd. Er werden echter ook tal van historisch waardevolle klokken van het type D uit kerktorens gehaald door fanatieke burgemeesters die nog steeds geloofden in een eindoverwinning.

In de Eerste Wereldoorlog werden in België de klokken willekeurig uit de kerktorens gehaald en op de zogenaamde klokkenkerkhoven ingezameld. In Nederland kwam de adjunct-Rijksinspecteur Kunstbescherming J.W. Janzen in 1946 tot de conclusie, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog ongeveer 4793 klokken (gewicht 1.872.813 kg) door de Duitse bezetter naar Duitsland afgevoerd waren en niet terugkwamen, maar ongeveer 4212 klokken (gewicht 1.633.064 kg) gespaard waren gebleven.

In juli 1941 werd een bevel uitgevaardigd dat metalen voorwerpen zoals lood, koper en tin moesten worden ingeleverd, maar o.a. kerkklokken vielen daar toen niet onder. Omdat in de loop van de oorlog de metalen toch zeer schaars werden, werd die uitzondering later ingetrokken. In november 1942 waren de Duitsers in Nederland begonnen om alle mogelijke klokken te verwijderen ten behoeve van de oorlogsindustrie. Ook de klokken van Minnertsga moesten worden geofferd voor het oorlogsgeweld, zoals Sijbe Faber dat op die ‘stille maaitiidsjûn’ in maart 1943 zei.

 

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
In verband met mijn werkzaamheden die ik voor mijn werkgever uitvoer, heb ik in 2016 bij de Erfgoed Academie de leerlijn Erfgoed gevolgd die op verschillenden locaties in het land plaatsvond. De eerste cursusdag was bij de Rijksdienst voor het cultureel Erfgoed in Amersfoort. Halverwege de dag kregen we als cursisten een rondleiding door het omvangrijke archief van de rijksdienst. De rondleider vertelde dat er veel archiefstukken waren gedigitaliseerd en via internet te bekijken zijn, maar dat er ook nog veel archiefmateriaal ligt dat nog ontsloten moeten worden en ook gedigitaliseerd zou kunnen worden. Hij noemen tussen neus en lippen door dat het bijvoorbeeld om het archief met foto’s van kerkklokken die in de Tweede Wereldoorlog waren gevorderd door de Duitse bezetter. Ik vertelde mijn verhaal over de grammofoonplaten die ik in bezit had waarop het geluid van de geroofde klokken was te horen. De rondeider bevestigde vervolgens dat de kans zeer groot was dat ook de klokken van Minnertsga gefotografeerd zijn en in dit archief zouden zitten. Het zou mooi zijn dat we niet alleen het geluid van de klokken terug hebben, maar dat we ook nog foto’s de klokken te zien krijgen om het verhaal completer te maken. Ik kreeg een naam van een medewerker van de rijksdienst waar ik later contact mee zou opnemen.

Bij thuiskomst heb ik meteen maar een mail gestuurd naar de betreffende medewerker om te vragen of er misschien foto’s van de klokken van Minnertsga in het archief van de rijksdienst zijn opgeslagen. Ik kreeg een keurig antwoord terug met foto’s van een van de klokken en een korte toelichting. Door een toenmalige medewerker van de rijksdienst is een inventarisatie bewerkt van de in Nederland gevorderde klokken onder de naam Klokkenvordering 1942-1943. Die inventarisatie was gedaan in opdracht van de directeur van het Rijksbureau voor Monumentenzorg in 1939, in samenwerking met de Nederlandse Klokken- en Orgelraad, gekoppeld aan de administratie van de firma P. Meulenberg te Heerlen in opdracht van de Duitse bezetter.

 

Beschrijving van de kleine klok

Gt. J. Borchhart. Gj.: 1765. Dm: 110 cm. Gw: 835 kg. Rn: 2-A-9.P. Ug: 24-03-1943. Vv: Meppel.

Opschrift: I:BORCCHARD ENCHUSAE ANNO 1765

Op de mantel: DIRK KLASEN AMINISTREDENDE / KERKVOOGD MET ZIJN ADIUNKT / JELLE GERRITS ORSMA KERKVOOGDEN / TE MINNERTSGA.

Figuurreliëf: gekroond wapen met opschrift: DE HOOG ED GEBOREN HEER / RUTGER VAN HAARSOLTS / GRIETMAN OVER BARRADEEL / EN MEEDE GEDEPUTEERDE STAAT / VAN FRIESLAND &&&

De kleine klok van twee kanten gefotografeerd

 

Beschrijving van de grote klok

Gt: J. Noteman. Gj. 1648. Dm: 146 cm. Gw. 1898 kg. Rn: 2-C-27.P. Ug: 24-03-1943. Vv: Meppel.

Opschrift: INT IAER ONSES HEEREN M DC XL VIII HEEFT MIJ IACOB NOTEMAN GEGOTEN I LEEUWAERDEN.

Figuurreliëfs: alliantiewapens met opschrift:

  1. IOR IULIUS VAN EIJSINGA ENDE IUFFR. / FOKEL VAN BOTNIA SIJN HUISVROU;
  2. IOR GOFFE VAN CAMSTRA IUFFR AELTIE / VAN IUCKEMA SIJN HUISVROU;
  3. IOR DOUUE VAN SIXMAGRIETMAN OUER FRANEKERADEEL ENDE / DYCKGRAAFF DAAR VIJF DEELEN DIJCKEN SOO BINNEN ALS / BUITEN DIJCKS ENDE IUFFR SIJOUCK VAN AIJLVA SIJN HUIJSVROU;
  4. CLAES DIRCKS DOMA KERCKVOOGHD / TOT MINDERSCHA ENDE AEGTIE EVERTSDR; wapens met opschrift:
  5. IRO VALERIUS VAN DAMBITS
  6. WOPKE VAN WIJGARA

 

Classificatie
In de Tweede Wereldoorlog classificeerde de Nationaal-Socialistische regering klokken in de typen A, B, C en D. De typen C en D vielen onder historisch waardevolle klokken, terwijl de typen A en B onmiddellijk moesten worden afgegeven. Het klokkentype C was twijfelachtig en bleef in een soort wachtpositie. Het klokkentype D was beschermd. Er werden echter ook tal van historisch waardevolle klokken van het type D uit kerktorens gehaald door fanatieke burgemeesters die nog steeds geloofden in een eindoverwinning.

Opslagplaats met P-klokken

Door alle voorvallen en miscommunicaties bleek de bescherming van de belangrijkste klokken allesbehalve zeker. Daarom werden sommige klokken, nadat ze waren geregistreerd, door de plaatselijke schilder (illegaal) voorzien een letter P van Prüfung. Prüfung betekende dat de betreffende klokken nog een nader onderzoek moesten ondergaan voordat ze als offer voor het oorlogsgeweld definitief werden vernietigd en omgesmolten.

Uit de gegevens van de klokken van Minnertsga blijkt dat de kleine klok met een A was gemerkt en dus onmiddellijk moest worden afgegeven. De grote klok was met een C aangemerkt. Die klok was dus historisch waardevol maar met een zekere twijfelachtigheid.

 

Afgevoerd en teruggekeerd
Uit de gegevens blijkt ook dat de klokken op 24 maart 1943 afgevoerd zijn. Als plaats wordt Meppel aangegeven, maar de foto van de grote klok is genomen in een pakhuis op het Vliet in Leeuwarden. Mogelijk dat daar een verzamelplaats was waarna ze per schip naar Meppel zijn afgevoerd; noodgedwongen geofferd voor het oorlogsgeweld.

Klokkenkerkhof op de haven in Hamburg (D)

Op 26 november 1945 meldde de Leeuwarder koerier dat eind mei van dat jaar de heer Dr. A.L. Heerma van Voss in die krant had gemeld dat alle zogenaamde M-klokken afkomstig uit Friesland behouden waren gebleven. Sindsdien waren er alle vage berichten binnengekomen over het terugvinden van de klokken. Maar rijksarchivaris de heer Heerma van Voss liet de krant later melden dat eindelijk bekend was geworden dat een (eerste?) scheepslading Friesche klokken was aangekomen in de Harlingerhaven en feestelijk was ingehaald.

 “Ten gerieve van talloos velen, die blijkens voortdurend binnenkomende verzoeken om inlichtingen verlangend uitzien naar nadere berichten (speciaal op de dorpen vertegenwoordigt de klok een zeer belangrijke factor in het leven van elken dag!), heb ik mij ter plaatse op de hoogte gesteld en ben zoodoende in staat hieronder een volledig lijstje te geven van de teruggekeerde exemplaren. Zij behooren alle tot de bijna 300 P-klokken uit de opslagplaats te Meppel, die na de bevrijding leeg geroofd werd aangetroffen; vele er van doen uit kunsthistorisch oogpunt en ouderdom maar weinig onder voor de M-klokken, die inmiddels door de goede zorgen van de Rijksinspectie Kunstbescherming weer alle naar hun steden en dorpen zijn teruggekeerd. Over het algemeen hebben zij hun oorlogslotgevallen goed doorstaan: slechts van enkele zijn de beugels geheel of ten deele gesneuveld; het kleine klokje van het Gabbema-gasthuls te Leeuwarden Is gebroken.

Belanghebbenden wordt er met nadruk op gewezen, dat ook deze klokken collectief naar de plaatsen van herkomst zullen worden teruggebracht en dat dus geen afzonderlijke exemplaren te Harlingen zullen kunnen worden afgehaald.”

Midden: rijksarchivaris Dr. A.L. Heerma van Voss

In de lijst wordt ook de grote klok van Minnertsga genoemd. Kennelijk is de grote klok toch aangemerkt als een P-klok. Het registratienummer van de grote klok was: 2-C-27.P. De letter C betekende historisch waardevol, maar twijfelachtig. Vandaar dat de letter P erachter staat: Prüfung wat nader onderzoek betekende. Bij terugkomst is de grote klok vrijwel ongeschonden in de toren teruggehangen.

Grote klok na de brand met de barst aan de voorkant

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kerkbrand 1947
Maar de grote klok heeft niet lang in de toren gehangen. De allesverwoestende brand van de kerk op 3 juni 1947 zorgde ervoor dat de grote klok met donderend geweld op de torenzolder viel. De klok was zonder gebreken teruggekeerd uit handen van de Duitse bezetter, maar toen lag hij daar gebarsten; een gebroken stem. De barst in de klok zou in eerst instantie worden gelast, maar bij nader inzien is de klok opnieuw gegoten. Daarmee was ook de oude stem van de klok uit 1648 verdwenen. Maar dankzij de goed bewaarde oude 78-toeren platen is die oude stem, zei het met wat krassen en kraken, toch nog te horen samen met de kleine klok.

 

Wie heeft er nog foto’s van de klokken toen die uit de toren zijn gehaald in 1943?

 

 

Bronnen:

(sd).Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed , Amersfoort.

(2017, april 30). Opgehaald van Historisch Centrum Leeuwarden: https://historischcentrumleeuwarden.nl/beeldbank/240cb5ea-aeaa-11e3-9d44-1b521ab4b75e

(2017, april 28). Opgehaald van Wikipedia : https://nl.wikipedia.org/wiki/Klokkenvordering

As de dei fan juster; Tinkboek oer de brân fan toer en tsjerke yn Minnertsgea 1947 3 juny 1997. (1997). Kerkvoogden van de Hervomde Kerk Minnertsga .

Friesche kerkklokken teruggekeerd. (1945, november 26). Leeuwarder koerier.

Geboorte-uur van een klok. (1951, december 24). Friesch Dagblad, p. Tweede Blad.

Klokkenverordeningen. (2017, april 29). Opgehaald van Wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/Klokkenvordering

Nieuwenhuizen, H. v. (1996). Klokkenverordening 1942-1943.

Winsemius, P. (1952). Minnertsgea; bydrage ta syn skiednis. T. Wever, Frentsjer.

Wumkes, A. (1948). Om toer en tsjerke fan Minnertsgea. Fa. A.J. Osinga – Bolsward.