Als je zingt dan ben je rijk en gelukkig tegelijk

‘It Heitelân’, ‘De Mounlersdochter’ en het Fries volkslied zijn enkele liederen die Lucas Hannema heeft ingezongen op 78-toeren grammofoonplaten. Voor zover bekend, heeft hij een zestal van deze 78-toerenplaten gemaakt op het platenlabel Columbia Records. Het Amerikaanse Columbia Records is een van de oudste namen van platenmaatschappijen in de muziekwereld en bestaat al sinds 1888. Over die platenmaatschappij is veel bekend, maar wie was nu eigenlijk Lucas Hannema? Dat we hier met een geboren Fries hebben te maken, mag duidelijk zijn, want al zijn liederen die op grammofoonplaten zijn uitgekomen zijn Friestalig. Lucas Hannema heeft zijn jeugd doorgebracht in Minnertsga, een dorp ten noordwesten van Leeuwarden vlakbij de Waddenzee. De overeenkomst tussen Lucas Hannema en de auteur van dit artikel is dat zij allebei hun jeugd in Minnertsga hebben doorgebracht, maar wel met een tijdsverschil van meer dan zestig jaar.

Minnertsga 1891
Eind november 1890 ging de wind uit het noordoosten waaien en dat was het begin van een uitzonderlijke strenge winter. In januari 1891 was de temperatuur nog ver onder het vriespunt met uitschieters van -12 C. De havenkom in het dorp Minnertsga lag bedekt met een dikke laag ijs en de beurtschippers lagen er vastgevroren en konden geen kant op. Uit de kachelpijpen op de boten en uit de schoorstenen van de huizen kwam veel rook want er werd flink gestookt om het een beetje warm te krijgen. Vlakbij de havenkom stond de woning waarin Dirk Petrus Hannema en zijn vrouw Aukje Johannes Schotanus en de kinderen: Luutske, Petrus en Johannes in die tijd wonen.

Lucas (l) en zijn broer Petrus

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Het is in deze koude dagen dat Aukje hoogzwanger is van haar vierde kind dat op 14 februari 1891 werd geboren. Hij kreeg de naam Lucas en groeide op in Minnertsga waar zijn vader koopman was in onder ander vlas dat hij exporteerde naar Engeland. Lucas, die enigszins mank liep, had een prachtige baritonstem en had gevoel voor muziek maar ook voor komiek.

Opleiding
Wellicht door de contacten die zijn vader had in Engeland, heeft Lucas drie jaar een klassieke- en zangopleiding gevolgd aan de Blackwall-Academie in London. In april 1917 werd hij inwoner van Franeker en op 16 augustus dat jaar trouwde hij met Aafje Dral. Lucas en Aafje kregen twee kinderen: Auke Marie (1921) en Dirk Petrus (1926).

In Franeker begon Lucas met het lesgeven in zang- en spraaklessen. Lucas had zijn tijd mee want er was in die tijd in de muziekwereld behoefte aan goede zangers én dat terwijl de radio nog geen algemeen goed was voor de gewone burger. Van Franeker verhuisde hij naar Leeuwarden en woonde daar onder ander in de Camminghastraat, Claes Bockesstraat en op De Ruyterweg. In juni 1925 verscheen in de Leeuwarder Courant de eerste reclame advertentie van Lucas waarin hij zich aanbood om solo-lessen te geven en zangkoren op te leiden. Later zouden er nog vele van dergelijke advertenties volgen met het aanbieden van zang- en spraaklessen en mensen afhelpen van hun stotteren. Hij kondigde zich aan als ‘Gediplomeerd leeraar zang- en stemvorming aan de Blackwall Academie of Singing & Voice productions England’. Boven vele advertenties stond de slogan: ALS JE ZINGT DAN BEN JE RIJK EN GELUKKIG TEGELIJK.

Ritsko van Vliet (1923-2001), Friese variété-artiest en goochelaar, vermeldt in een krantenartikel over Lucas Hannema dat hij – Ritsko – een prospectus in handen heeft gehad waarin Lucas zich profileerde. De titel van het prospectus was: ‘De Hannema School voor zang en stemvorming’. Met daarin uiteraard een foto van Lucas zichzelf. Achterin in de folder stonden de recensies van zijn optredens en zijn verblijf in Engeland én dat hij in alle genres kon opleiden. Verder vermeldde de folder dat hij leider was van het operakoor ‘Verdi’. Tussen 1920 en 1930 had hij volop werk met optredens op kermissen, concoursen, feestavonden enzovoort.

Brief aan de burgemeester
Via een brief, die Lucas Hannema op 24 augustus 1925 aan de burgemeester van Veendam heeft gestuurd, weten we dat hij toen al bezig was met het inzingen van grammofoonplaten. Mede daardoor had Lucas zijn oog laten vallen op een prachtig gedicht van burgemeester Fokke Jacobs de Zee die toen burgemeester in Veendam was. Fokke Jacobs de Zee was een geboren Fries en tevens schrijver en dichter. Lucas schreef in zijn brief dat hij een zangopleiding had gevolgd in Engeland en dat hij zich nu weer gevestigd had in ‘It Heitelân’ (het vaderland) en zangleraar was. Hij schreef ook dat hij al ‘eenige Friesche liederen’ gezongen had voor de Columbia Grammofoon Compagny en dat die begin september in de handel zouden komen. Hij verwoordde het zo: ‘ [ . . . ] een gedichtje van u hetwelk ten zeerste mijn aandacht heeft getroffen n.l. ‘Hjerstklanken’. Dit gedicht vond ik zo mooi en wil dit gaarne toonzetten om het in zang weer nieuw leven te geven; te vereeuwigen daar ik het de volgende maal als ik weer naar London moet voor een Columbia engagement voor de plaat voorzingen en intusschen ook op verschillende concerten. Het zal ongetwijfeld zeer mooi worden daar de muziek geheel in overeenstemming zal zijn met de woorden’.

Het ging Lucas in deze brief ook om het auteursrecht. Hij vroeg de burgemeester hoe het daar mee zat, want zelf dat hij daar niet veel verstand van. Of de burgervader op de brief van Lucas geantwoord heeft, of dat zijn gedicht door Lucas op muziek is gezet, is helaas niet bekend. Waarschijnlijk is het niet op een grammofoonplaat is uitgekomen, want tot dusver is daar geen exemplaar van gevonden.

78-toerenplaten
Op een Reclame- en Verkooptentoonstelling in de Harmonie in Leeuwarden eind mei 1924, was ook de Muziekhandel Bosma & Zn. uit Leeuwarden vertegenwoordigd met een stand. ‘Komm mein Schatz, wir trinken ein Likörchen’ hoorde de verslaggever van de Leeuwarder Courant uit een stand komen toen die over de tentoonstelling liep. Deze muzikale klanken kwamen uit de stand van deze firma. Voor de verslaggever was het geen onvriendelijke uitnodiging om even in de stand te gaan kijken. De grammofoon in de stand liet nog meer liederen horen en het viel de verslaggever op hoe geruisloos de naald over de platen gleed. De exposant vertelde dat het een nieuwe machine was; de Columbia Grafonola. Behalve die grammofoon stonden er nog enige andere modellen die, niet alleen een aangename ‘tijdpasseering’ boden, maar die tevens ook een mooi meubelstuk voor in de huiskamer waren.

Bosma & Zn was ook de initiatiefnemer voor het uitgeven van de 78-toerenplaten van Lucas Hannema op het Columbia-label. De firma was gevestigd aan de Eewal in Leeuwarden, een paar straten verwijderd van de Voorstreek waar Lucas Hannema met zijn zangschool was gevestigd.

In 1925 brachten zij een folder uit met een Friese tekst die vrij vertaald als volgt is.

‘Friezen. Doormiddel van deze laten wij u weten, dat wij binnenkort nieuwe Friese grammofoonplaten krijgen van een nieuwe Friese zanger. Alhoewel het opnemen van platen erg kostbaar is en wij voor Friese-platen ook alleen maar Friese klanten hebben, heeft het wereldbekende Columbia Grammofoon Compagny met haar nieuwe procedé van platen maken zonder geruis, haar klaar gemaakt deze opnamen te maken, temeer nu wij een beste zanger konden krijgen. Toen wij hoorden dat de heer Hannema net uit Engeland van de muziekschool kwam, toen dachten wij, kijk, als zo’n zanger van de Engelse muziekschool onze Friese liedjes nu eens met zijn getrainde stem voor de plaat wil zingen, dat zou zeker een succes worden en met name nu de heer Hannema, een echte Fries is (Minnertsgaaster), hebben wij het bijzonder getroffen. Want Friesland heeft, dat weten wij allemaal, het is spijtig dat wij het moeten zeggen, maar een paar zangers die een zangscchool hebben doorlopen. Wij hebben nu net de monsters binnen gekregen en we moeten zeggen, ze zijn boven verwachting mooi. Terwijl wij deze folder opmaken (de monsters zijn net drie dagen binnen), hebben wij al 100 platen op levering besteld gekregen. Dat is wel een bewijs dat ze mooi zijn. Wij kunnen de platen begin september leveren en nu de eerste zending maar 600 platen zijn, is het beste niet te lang te wachten met bestellen. Aan bekende adressen leveren wij op de bekende condities, aan anderen alleen onder rembours. Om de Friezen in Holland een beetje tegemoet te komen, leveren wij aan die, als zij alle 6 platen in één keer bestellen, franco door heel Nederland’.

Piet (l), Aafje en Lucas

Uit de tekst van de folder en de nummervolgorde blijkt dat er zes grammofoonplaten in één keer zijn uitgekomen. Deze 78-toerenplaten kosten toentertijd twee gulden per stuk.

Stempel op vermaak
Wie heeft het als artiest zo ver geschopt dat er tegelijk zes platen van hem of haar uitkwamen? Wat precies de reden daarvan is geweest blijft in het verleden verborgen. Maar, Lucas heeft meer gedaan tijdens zijn leven en hij had meer kwaliteiten.  Zo speelde hij viool en piano en was hij conferencier en dirigent van verschillende koren. Ook speelde hij in schetsen en stelde hij complete revues samen de hij ook regisseerde. Buiten Leeuwarden gaf hij vele cabaretvoorstellingen samen met zijn eerste vrouw Aafje Dral en een zekere Piet visser.

Reeds voor de Tweede Wereldoorlog woonde het gezin Hannema boven de Victoria-winkel aan de Voorstreek in Leeuwarden. Daar had Lucas zijn befaamde ‘Syncopate studio’. Muziekbandjes konden daar oefenen en hij gaf er ook zijn lessen. Tijdens de repetities van orkestjes stond het soms zwart van de mensen op de Voorstreek, zo herinnerde Lucas Hannema zich volgens een artikel in de Leeuwarder Courant van 1967. Hij had ook plezierige herinneringen aan zijn toneeloptreden. Vooral de landlopersrollen pasten goed bij hem. Veel bezoekers van zijn toneelvoorstellingen vonden dat hij zo fantastisch en consequent in zijn rol bleef wat zijn lopen betrof. Maar dat kon ook niet anders, want in zijn dagelijks leven trok hij sowieso met één van zijn benen.  In die tijd had hij ook de leiding over de dames zang- en dansgroep The Singing Girls.

 

Na de dood van zijn eerste vrouw in oktober 1940, organiseerde Lucas Hannema ook zogenaamde amateuravonden in elk genre. Mogelijk dat hij dat in navolging heeft gedaan van Sipke Catselein (Elfstedentochtwinnaar 1933), van hotel Spoorzicht in Leeuwarden. Die was in die jaren ook heel actief met het organiseren van dergelijke amateuravonden. Lucas had een groep mensen om zich heen zoals Piet Kuiken, die één van zijn leerlingen was en Douwe Bijlsma als fakir en Douwe zijn zoon als slangenacrobaat. Een kunstfluiter maakte het  gezelschap compleet.

Vreugde en verdriet
Lucas zal ongetwijfeld van veel vreugde hebben genoten als de ‘gentlemen’ in het Friese variété. Maar zoals het in het leven zo vaak gaat, waren er ook minder vreugdevolle omstandigheden in zijn leven. Zoals vermeld overleed zijn eerste vrouw in 1940 na een kortstondige ziekte. Twee en een half jaar later overleed op 17-jarige leeftijd zijn zoon Dik (Dirk) Petrus die begraven ligt op het kerkhof van Minnertsga, de geboorteplaats van Lucas Hannema.

Rienk Zoodsma (l), Lucas Hannema (m) en Jan Pabes Tuinhof (r)

Tussen deze droevige gebeurtenissen in, trouwde zijn dochter Aukje Marie met Klaas Wiersema uit het Groningerland. Klaas was pianostemmer en het is best mogelijk dat hij bij de familie Hannema over de vloer kwam om de piano te stemmen van vader Lucas en zo dochter Aukje Marie heeft leren kennen. Deze Klaas mocht niet de muziek in van zijn ouders en daarom ging hij meteen na de lagere school een vak leren en geld verdienen. Hij studeerde stilletjes piano en ging vervolgens bij een dansorkest werken. In 1941, toen hij met de dochter van Lucas Hannema trouwde, kwam hij te werken bij het welbekende orkest Malando. Hij componeerde en arrangeerde veel en werkte o.a. in Duitsland, België, Finland en was jarenlang in de winterseizoenen in Arosa in Zwitserland te vinden. In 1973 was hij medeoprichter van het Groninger salonorkest Pluche dat tot op heden nog steeds bestaat.

Tot wanneer Lucas Hannema actief is geweest met zijn zangschool en als ‘gentlemen’ van het Friese variété, is niet bekend. Maar mogelijk dat de topjaren van zijn muzikale- en zangcarrière aan het eind van de oorlog achter hem lagen. Hij had later een baan bij de centrale schuilkelder van de Luchtbescherming in de Grote Kerkstraat in Leeuwarden. Na de oorlog werd hij tolk bij de Canadezen en vertrok hij voor enige tijd met hen naar Duitsland, want de Engelse taal beheerste hij perfect. In november 1950 – hij was toen 59 jaar – hertrouwde hij met de 26 jaar jongere Elisabeth Gesiena Hoek.

Als je zingt dan ben je rijk en gelukkig tegelijk
Lucas was een uiterst veelzijdig man, iemand die op vele artistieke fronten begaafd was en het, als hij wat gehaaider was geweest, ver had kunnen brengen. Met zijn baritonstem zong hij de sterren van de hemel, maar zijn bescheidenheid en onzakelijkheid onthielden hem de meer dan locale erkenning, die hem anders wellicht ten deel gevallen was. Ritsko van Vliet, die hem goed gekend heeft, schreef in zijn artikel over Lucas Hannema: ‘Hij was te goed. Hij zou het in de grote steden of het buitenland beter hebben gedaan. Zoals zoveel artiesten, was hij niet zakelijk genoeg. Artisticiteit en zakelijkheid gaan zelden samen’.

Als je zingt dan ben je rijk en gelukkig tegelijk, was zijn reclameslogan in advertenties tijdens zijn hoogtij jaren. Lucas Hannema heeft veel betekend voor de kleinkunst in Friesland en hij heeft met zijn 78-toerenplaten zijn stem achtergelaten. Volgens de overlijdensadvertentie in de Leeuwarder Courant, is Lucas Hannema op 7 januari 1973 moegestreden in Leeuwarden overleden.

Plaatopnames beluisteren 
Een aantal liederen die Lucas in 1925 heeft gezongen en die op grammofoonplaten zijn vastgelegd, zijn te beluisteren in de audiotheek op deze website. – klik hier –

 

Gerryt Bouma, Dokkum (2010)

Dit artikel is eerder gepubliceerd in De Weergever, 33e jaargang nr. 3 van de Vereniging De Weergever die zorgt draagt voor het in stand houden van oude geluidsdragers zoals 78-toeren platen.

 

 

Bibliografie
Bouma, G. „Privécollectie genealogische gegevens en foto’s Minnertsga.” Dokkum, 2010.
Leeuwarder Courant. http://www.archiefleeuwardercourant.nl (geopend december 2010).
Steeman, L. http://www.78toeren.nl (geopend december 2010).
Tresoar, Fries Historisch en Letterkundig Centrum. „Brief van Lucas Hannema aan Fokke Jans de Zee.” 24 augustus 1925.
—. „Knipselmap met artikelen over Lucas Hannema.”
Vliet, Ritsko van (sr.). „Lucas Hannema drukte stempel op vermaak.” ’t Kleine Krantsje, 1987, januari ed.